W ramach cyklu Astronomia niepodległa powstał film o naszym Obserwatorium #2 - Obserwatorium poznańskie
Historia
Historia Obserwatorium Astronomicznego w Poznaniu ma swój prapoczątek w 1906 roku, jeszcze w okresie zaborów, kiedy to rektor ówczesnej Königliche Akademie zu Posen (pruskiej Akademii Królewskiej) zaproponował zorganizowanie w Poznaniu Obserwatorium i z prośbą o pomoc w realizacji tego zadania zwrócił się do znanego już wówczas polskiego astronoma zatrudnionego w obserwatorium Hamburg-Bergedorf, dra Kazimierza Graffa. Graff odmówił wówczas wykonania tego zadania, zgodził się jednak na pomoc w zakupach sprzętu niezbędnego do wyposażenia przyszłego obserwatorium (m.in. refraktora o średnicy 9,5 cm). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sprzęt ten został w 1919 roku przekazany kierownikowi nowo utworzonego Zakładu Fizyki Uniwersytetu Poznańskiego, Alfredowi Denizotowi.
Po powołaniu do życia Uniwersytetu Poznańskiego w 1919 roku jego ówczesny rektor, Heliodor Święcicki, ponownie zwrócił się do dra Graffa z prośbą o pomoc w zorganizowaniu uniwersyteckiego obserwatorium astronomicznego i zaproponował mu objęcie stanowiska kierownika. Tym razem Graff przyjął propozycję i aktywnie zaangażował się w organizację placówki, m. in. poprzez zakupy rozmaitych instrumentów obserwacyjnych oraz książek. Na główną siedzibę Obserwatorium wybrał zbudowany ok. roku 1880 przez rodzinę Palaczów parterowy dwór, tzw. „Willę Górczyn” przy ówczesnej ulicy Palacza 63 (obecnie Słoneczna 36). Budynek ten od 1902 roku pozostawał w rękach pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, po 1918 roku przeszedł na własność polskiego Urzędu Osadniczego, od którego zakupił go (na cele społeczne) proboszcz parafii łazarskiej, ksiądz Maliński. Na prośbę rektora Heliodora Święcickiego zrzekł on się prawa pierwokupu budynku na rzecz nowo powstałego Uniwersytetu. Ostatecznie budynek został zakupiony przez UP w 1920 roku. W celu zaadaptowania go na obserwatorium na początku lat dwudziestych podwyższono wieżę i umieszczono na niej kopułę obserwacyjną, a następnie na głównej części budynku dobudowano piętro przykryte trójspadowym dachem.
Kazimierz Graff sugerował też zbudowanie podmiejskiej stacji obserwacyjnej (ok. 30 km od Poznania, w okolicy Puszczykowa/Mosiny), jednak do realizacji tych planów nigdy nie doszło ze względu na pogarszającą się kondycję finansową Uniwersytetu.
Wybuch wojny polsko-sowieckiej w 1920 roku w znacznym stopniu pokrzyżował plany szybkiego uruchomienia obserwatorium. Pogarszająca się sytuacja finansowa uczelni (i wiążąca się z nią niemożność zapewnienia odpowiedniego wynagrodzenia), a także ulgi w prowadzeniu dydaktyki zaproponowane Graffowi przez uniwersytet w Hamburgu ostatecznie skłoniły go do rezygnacji z objęcia funkcji kierownika Obserwatorium Poznańskiego. Mimo to przez wiele kolejnych lat aktywnie pomagał on w tworzeniu i prowadzeniu Obserwatorium swojemu następcy.
Pod koniec 1921 roku, dzięki rekomendacji prof. Tadeusza Banachiewicza z OA UJ w Krakowie, do objęcia kierownictwa obserwatorium (oraz przyjęcia stanowiska zastępcy profesora astronomii) został zaproszony młody, 34 letni wówczas, nie posiadający jeszcze doktoratu astronom, Bohdan Zaleski. Zaleski trafił do Poznania z obserwatorium w Nikołajewie (na terenie obecnej Ukrainy), filii obserwatorium w Pułkowie, po dość burzliwych perypetiach związanych m. in. z oskarżeniem go przez władze sowieckie o szpiegostwo na rzecz Polski, aresztowaniem i zwolnieniem z aresztu na interwencję dyrekcji nikołajewskiego obserwatorium. Oficjalnie objął on kierownictwo OA UP 15 stycznia 1922 roku. W tym samym roku uruchomiono w Poznaniu studia astronomiczne, na które przyjęto 5 osób. Obserwatorium wzbogaciło się wtedy o koło południkowe Repsolda, instrument przejściowy Ertel i refraktor Steinheila.
Zaleski specjalizował się w astrometrii i za jego kadencji poznańskie Obserwatorium zajmowało się niemal wyłącznie tą dziedziną astronomii. W marcu 1923 roku obronił w Krakowie pracę doktorską „Szerokość geograficzna obserwatorium w Poznaniu” (promotor: Tadeusz Banachiewicz), w 1926 roku (też w Krakowie) pracę habilitacyjną, do której obserwacje wykonywał osobiście przy pomocy zachowanego do dziś koła południkowego Repsolda. Niestety, 6 stycznia 1927 roku Zaleski (w wieku 39 lat) zmarł z powodu zaawansowanej gruźlicy płuc.
Przez dwa kolejne lata Obserwatorium poznańskie pozbawione było formalnie kierownika. Aż do 1929 roku kierownika zastępował zatrudniony na etacie asystenckim Stanisław Andruszewski. Do jego zasług należy wprowadzenie sygnałów czasu do audycji Polskiego Radia w Poznaniu.
W 1929 roku stanowisko kierownika objął przybyły z OA UJ prof. Józef Witkowski. Poszerzył on profil działalności Obserwatorium o zagadnienia takie, jak mechanika nieba, obserwacje gwiazd zaćmieniowych i zakryć gwiazd przez Księżyc. Obserwatorium poznańskie uczestniczyło wtedy w dwóch międzynarodowych "kampaniach długościowych" w 1929 i 1933 roku. W 1934 ekspedycja z poznańskiego obserwatorium dokonała obserwacji całkowitego Słońca w Irkucku na Syberii, używając do tego celu techniki chronokinematograficznej. Wizualne obserwacje fotometryczne gwiazdy Nova Herculis i prace teoretyczne z zakresu mechaniki nieba stworzyły podwaliny dla nowych dziedzin badań, które później stały się specjalnościami poznańskiego obserwatorium.
Instrumentarium Obserwatorium wzbogaciło się wtedy także m. in. o (działający do dziś) refraktor Zeissa 200/3000 mm i zegar astronomiczny Riefflera (pochodzące z prywatnego obserwatorium p. Władysława Szaniawskiego w Przegalinach pod Lublinem i zakupione tam przez niego w latach 1909-1910), a także o nowy, precyzyjny, elektromechaniczny zegar Shortta nr 30 (drugi taki zegar zakupiony w Polsce, po zegarze nr 14 który trafił do Warszawy), zapewniający wówczas prowadzenie służby czasu na najwyższym światowym poziomie.
Po wybuchu II wojny światowej praktycznie cały polski personel Obserwatorium został zmuszony do jego opuszczenia (prof. Józef Witkowski i dr Koebcke trafili do obserwatorium do Krakowa, mgr Hieronim Hurnik został wywieziony na roboty przymusowe na teren Rzeszy). Wyjątek władze niemieckie uczyniły jedynie dla dwóch osób, polskiego pracownika warsztatu mechanicznego oraz doktorantki Edyty Warmbier, którą wciągnięto na volkslistę.
Kierownikiem obserwatorium został Joachim Otto Stobbe, specjalizujący się w fotometrii i modelowaniu kształtu planetoid (wykonywał on m. in. pionierskie obserwacje fotometryczne planetoidy 433 Eros). Joachim Stobbe zmarł 14 lutego 1943 roku w Berlinie po przeprowadzonej tam, nieudanej operacji. Jego następcą został Heinrich Fischer.
Po zakończeniu wojny w 1945 roku do obserwatorium powrócił praktycznie cały przedwojenny personel. Kierownictwo ponownie objął prof. Józef Witkowski, który piastował to stanowisko aż do 1962 roku. Prowadzono wtedy głównie fotograficzne obserwacje pozycyjne planetoid i komet, Witkowski zajmował sie też pionierskimi pracami dotyczącymi pochodzenia komet. Za jego kadencji i z jego inicjatywy powstała Astronomiczna Stacja Szerokościowa, przemianowana później na Astronomiczne Obserwatorium Szerokościowe a ostatecznie na Obserwatorium Astrogeodynamiczne PAN w Borowcu pod Kórnikiem (wybór miejsca był podyktowany współpracą z radzieckim obserwatorium prowadzącym podobne pomiary, usytuowanym w Irkucku – Borowiec leży na identycznej szerokości geograficznej i oddalony jest o 90 stopni w długości geograficznej od Irkucka). Witkowski był też prezesem Zakładu Astronomii PAN, członkiem PAU, IAU i RAS oraz prezesem Polskiego Towarzystwa Astronomicznego.
Po przejściu prof. Witkowskiego na emeryturę kierownikiem OA UP w latach 1962-1967 był prof. Fryderyk Koebcke, specjalista w dziedzinie mechaniki nieba i dynamiki komet. Rozszerzył on też tematykę badawczą obserwatorium o obserwacyjne fotograficzne sztucznych satelitów Ziemi i teoretyczne zagadnienia z nimi związane.
Od 1967 do 1990 roku placówką kierował uczeń Fryderyka Koebcke, prof. Hieronim Hurnik, który kontynuował badania w dziedzinie astrometrii i mechaniki nieba. Z jego inicjatywy zbudowano astrograf 300/1500 mm, wykorzystywany do astrometrii planetoid. Prof. Hurnik był też m.in. zaangażowany w budowę satelitarnych dalmierzy laserowych I i II generacji, fotograficzne obserwacje sztucznych satelitów Ziemi przy pomocy kamery SBG, oraz w pionierskie badania meteorytu Morasko.
W połowie lat 80-tych tematyka badawcza obserwatorium została poszerzona o fizykę planetoid. Zagadnieniem tym początkowo zajmował się dr Tadeusz Michałowski, następnie do badań dołączyły kolejne osoby, tworzące działający do dziś zespół specjalizujący się w tej dziedzinie.
W latach 1990-1996 poznańskim obserwatorium kierowała prof. Krystyna Kurzyńska. W tym okresie powstał pierwszy poznański teleskop fotometryczny (reflektor Newtona o średnicy zwierciadła 400 mm), który został zlokalizowany poza miastem, na terenie Obserwatorium w Borowcu. Dokonano też zakupu pierwszej kamery CCD, umożliwiającej precyzyjną fotometrię planetoid.
W październiku 1993 roku w Obserwatorium został zatrudniony prof. Aleksander Schwarzenberg-Czerny. Zorganizował on zespół zajmujący się astrofizyką gwiazdową, był też inicjatorem budowy kolejnego instrumentu, Poznańskiego Teleskopu Spektroskopowego (PST1), (podwójny reflektor Newtona o średnicy 500 mm) oraz spektrografu echelle o wysokiej rozdzielczości. Instrumenty te zostały w całości zbudowane w warsztacie Obserwatorium przez inż. Romana Baranowskiego i znajdują się również w Borowcu.
W 1996 roku dyrektorem został prof. Edwin Wnuk. Podczas jego kadencji kontynuowano badania w dziedzinie mechaniki nieba (pochodzenia komet i ewolucji orbit kometarnych, dynamiki sztucznych satelitów Ziemi i śmieci kosmicznych), a także fotometrii, spektroskopii i modelowania parametrów fizycznych planetoid oraz astronomii gwiazdowej (fotometria i spektroskopia gwiazd zmiennych pulsujących i układów wielokrotnych). Poznańskie Obserwatorium dołączyło do budowy Wielkiego Teleskopu Południowoafrykańskiego (SALT), a następnie z powodzeniem wykonywało przy jego pomocy wiele obserwacji naukowych (głównie fotometrię i spektroskopię planetoid). Zbudowano też drugi, w pełni robotyczny teleskop do obserwacji spektrometrycznych i fotometrycznych o średnicy 700 mm (PST2), który został umieszczony w Winer Observatory (Sonoita, Arizona, USA).
Obecnie w Instytucie Obserwatorium Astronomiczne UAM pracuje 38 osób (pracowników naukowych, doktorantów, administracji i obsługi). Od września 2016 roku funkcję dyrektora Obserwatorium pełni prof. Agnieszka Kryszczyńska.
